Historia Gminy i Osady

Historia osad

Biała Góra – osada powstała w początkach XIX wieku, pierwsza piśmienna wzmianka pochodzi z Tabeli Miast i Wsi Królestwa Polskiego z 1827 roku. W tych czasach Białą Gore nazywano też Zator. Według Tabeli wieś liczyła 134 domy i 116 mieszkańców. Na mapie z 1839 roku widnieją dwie wsie na tym terenie: Budy Zator i Osada Białagóra. W końca XIX wieku wieś należała do gminy Grabów i parafii Wrociszew.

Bobrek – nazwa pochodzi od słowa bobrek które oznaczało kiedyś zwierzę zwane dziś bóbr. Wieś była gniazdem rodzinnym rodu Borkowskich spokrewnionych z Nikowskimi z Ninkowa. Pierwsza informacja o Borkowskich pochodzi z 1470 roku.Obecnie Bobrek to jedna z większych wsi w gminie Stromiec. Położona jest w połowie 10 kilometrowej drogi łączącej Stromiec z trasą E7. Domy mieszkalne wraz z gospodarstwami znajdują się po obydwu stronach drogi na długości ok. 2 km. W ostatnich kilkunastu latach wieś bardzo się zmieniła i nadal się zmienia.

Boska Wola – wieś powstała z inicjatywy dziedziców z sąsiedniej wsi Boże na początku XVI wieku. Pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z 1531 roku z wizytacji parafii stromieckiej. W tej wizytacji zapisano istnienie wsi Boska Wolia. Kolejne wzmianki pochodzą z Księgi Ziemi Czerskiej z 1540 i spisu podatkowego z 1576 roku. Wieś aż do XIX wieku należała do rodziny Boskich, w końcu XIX wieku był tam nadal folwark szlachecki liczący 11 domów i 127 mieszkańców. Wieś należała do gminy grabów i parafii Stromiec. Do roku 1938 wieś znacznie się rozbudowała licząc 94 domy.

Boże – z historia tej miejscowości związana jest historia rodziny Boskich. Miejsce rodu szlacheckiego który mieszkał tu w połowie XV wieku. Pierwszymi znanymi przedstawicielami rodu byli Piotr i Paweł Boscy, odnotowani w dokumentach sądowych z 1464 roku. Był to początkowo mało znany ród typowy dla wiosek Mazowsza, tworzący zaścianek szlachty. Miejscowość Boże leżała do końca II wojny światowej w gminie Grabów. W okresie między wojennym działał tam sklep bławatny, zakład wyrobu masła.

Dobieszyn- pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1881 roku ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego. W tym czasie należał do gminy Bobrownik w powiecie kozienickim. W okresie międzywojennym funkcjonowały tu trzy wiatraki. W latach powojennych w Dobieszynie znajdował się Urząd Gminy, który w późniejszych czasach został przeniesionych do Stromca. Funkcjonował także Posterunek Milicji Obywatelskiej, Kółko Rolnicze, zlewnia mleka.

Ducka Wola – pochodzenie nazwy miejscowości nie jest do końca wyjaśnione. Nazwa pochodzi od nazwy osobowej „Dudek” lub „Dudski” albo od prasłowiańskiego słowa „ duk” oznaczającego kiedyś wgłębienie w ziemi, jamę, otwór. W 1576 roku wieś należała do Stanisława Staniszewskiego. Obszar gruntów wynosił wtedy 2 włóki ziemi. W XVII wieku podobnie jak większość ziem w tej okolicy Ducka Wola stała się własnością rodziny Boskich. W kolejnych latach wieś stopniowo się rozrastała licząc w 1938 roku 64 domy.

Kolonia Sielce – istnienie tej wsi po raz pierwszy odnotowano w 1921 roku podczas spisu powszechnego. W roku 1938 liczyła 20 domów. Obok wsi w okresie międzywojennym istniały osady Murszary i Chmal.

Krzemień
- na mapie Kwatermistrzostwa Królestwa Polskiego z 1839 roku zapisana jest wieś Budy Krzemień. W 1883 roku była to wieś zwana włościańską co oznacza że nie było tam folwarku szlacheckiego. Wieś liczyła wtedy 22 domy i 158 mieszkańców.

Ksawerów Nowy – wieś powstała około połowy XIX wieku w 1874 roku w ramach rozparcelowania dóbr Stromiec. Utworzono wtedy 330 mórg gruntu z 21 gospodarstw chłopskich. Od 1883 roku wieś należy do gminy i parafii Stromiec.

Ksawerów Stary – istnienie wsi o nazwie Xawerów poświadcza Tabela Miast i Wsi Królestwa Polskiego z 1827 roku. Wieś powstała w ramach dóbr rządowych Stromiec. W roku 1938 wieś liczyła 63 domy.

Lipskie Budy – Osada powstała na początku XIX wieku, pierwsza wzmianka pochodzi z 1827 roku. Nazwa pochodzi od sąsiedniej wsi Lipa. W końcu XIX wieku wieś należała do gminy Bobrowniki i parafii Głowaczów. W wsi stało 36 domów w których mieszkało 251 mieszkańców. W okresie między wojennym we wsi stał wiatrak należący do Ludwika Marciniaka.

Małe Boże – pierwszy raz nazwa małe Boże pojawiła się w 1827 roku w spisie miast i wsi królestwa Polskiego. W 1881 roku wieś liczyła 37 domów i 235 mieszkańców. W okresie międzywojennym we wsi działał zakład kowalski należący do J. Hersza.

Marianki – najmłodsza ze wsi w gminie, istnienie tej osady odnotowano podczas spisu powszechnego przeprowadzonego w 1921 roku. Nazwa pochodzi od imienia marian. W 2938 roku wieś liczyła 27 domów. Na północ od wsi istniała osada Zabagnie licząca 17 domów.

Niedabyl – W dokumentach sądowych z 1417 roku zapisano istnienie dwóch rycerzy z Niedabyla – Macieja i Wojciecha – są to pierwsze wzmianki o istnieniu tej osady. Kolejna wzmianka pochodzi z 1422 roku z Księgi Ziemi Czerskiej. Nazwę wsi zapisano jako Nyedobil Riszek. Miejscowy ród szlachecki Niedabylskich lub Niedobylskich herbu Bończa rozrastał się i z czasem powstała druga osada obok Niedabyla. Kolejne wzmianki z 1492 roku informują o wsiach Niedabyl i Dzywysche. Starsza z tych osad to prawdopodobnie obecna stara Wieś. W połowie XVII wielu dziedzicami wsi zostali Boscy z Bożego.

Olszowa Dąbrowa – osada powstała w XIX wieku w ramach dóbr szlacheckich Sielce. Nazwa pochodzi od drzewa olcha. W 1870 roku dobra te zostały rozparcelowane między chłopów, a po parceli utworzono tu 20 gospodarstw rolnych. W latach '80 XIX wieku wieś leżała w gminie Bobrowniki, stało w niej 14 domów z 99 mieszkańcami.

Piróg- pierwszy zapis pochodzi z 1839 roku z map Królestwa Polskiego o nazwie Piróg Osada. W latach '80 XIX wieku wieś liczyła 45 domów i 298 mieszkańców. We wsi nie było obszarów dworskich wszystkie tereny należały do gminy Stromiec. Na południe od wsi istniały w okresie międzywojennym dwa przysiółki: Kalinów i Gabrielów.

Pokrzywna – wieś powstała w połowie XVI wieku. Pierwsza informacja pochodzi z 1564 roku z lustracji królewskich dóbr Stromiec.


Historia Gminy Stromiec

Stromiecczyzna to kraina leżąca na skraju Puszczy Stromieckiej, częsci Puszczy Kozienieckiej. Gmina Stromiec to jedna z 6 gmin powiatu białobrzeskiego w wojwództwie mazowieckim. W skład gminy wchodzi 23 sołectwa. Gminę Stromiec zamieszkuje 5846 osób (stan na 31.12.2004 r.). Mieszkańcy naszej gminy to przeważnie rolnicy i rzemieślnicy (głównie szewcy, kamasznicy, cholewkarze). Zaletą naszej gminy jest czyste powietrze, spokój, dużo lasów, ośrodek wypoczynkowy w Białej Górze nad Pilicą. Już teraz wiele miejscowości naszej gminy staje się miejscami wypoczynku weekendowego i wakacyjnego. Siedzibą władz gminnych jest 762-letnia osada Stromiec, licząca 924 mieszkańców. Leży na skraju Puszczy Stromieckiej, przy drodze krajowej Nr 48 Tomaszów - Kock, 9 kilometrów od drogi międzynarodowej E-7, 7 kilometrów od stacji kolejowej Dobieszyn na linii kolejowej Warszawa - Radom.

Miejscowość Stromiec położona jest w centrum Gminy Stromiec, która z kolei jest częścią powiatu białobrzeskiego, województwo mazowieckie.

Pierwsze wzmianki o leśnej osadzie Stromiec (Strumiec) pochodzą z XIII w. Początkowo Stromiec był jedynie administracyjnym ośrodkiem okalającej go puszczy. Z czasem stał się siedzibą starostwa niegrodowego (były to więc dobra królewskie, zarządzane przez starostę, az do 1359 r.). Według ksiąg sądowych ziemi czerskiej w 1242 r. utworzono tu parafię, natomiast w 1359 Kazimierz Wielki przekazał księciu Ziemowitowi ziemie, w skład których wchodził obszar dzisiejszej gminy Stromiec.

Lata płynęły, Stromiec stopniowo się rozwijał. Spokój został przerwany przez wojnę ze szwedami. W drodze na południe zatrzymał się tu sam Karol Gustaw. Nie przyniosło to nic dobrego. wkrótce, w roku 1656 wieś spłonęła, kościół został zburzony. Pomimo tak wielkiej tragedii osada powoli wracała do życia. W roku 1683, kiedy Jan III Sobieski wyruszał pod Wiedeń, wśród jego wojska nie zabrakło też i żołnieży ze Stromca. Wrócili potem pełni chwały, a ludność ich poważała. W tym okresie powstała szkółka parafialna, a w 1695 r. zbudowano nowy kościół. Rok później założony został parafialny szpitalik, bedący jednocześnie domem dla biednych i bezdomnych.

Kolejną ważną kartą w historii Stromca było powstanie styczniowe. W okolicach Stromca miały miejsce liczne potyczki, prowadzone przez oddziały powstania z wojskami carskimi. Pobliskimi lasami prowadził swoich ludzi Dionizy Czachowski, bohater tamtych dni. Do końca II wojny światowej prochy poległych wtedy powstańców spoczywały w zbiorowej mogile. Potem przeniesiono je na cmentarz.

W czasie zaborów Stromiec był siedzibą władz gminy, a co za tym idzie osrodkiem administracji carskiej. Od 1868 r. istniała tu szkółka elementarna. Na początku XX wieku rozpoczęła się budowa, istniejącego dod dziś kościoła. Wiekszość wydatków pokryły składki okolicznej ludności.

Obecnie nad Stromcem wznosi się wieża murowanego kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela - wzniesionego w latach 1900 - 1905, a w pobiżu jest również zabytkowy cmentarz. W/w neogotycki kościół parafialny został wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków.

Ważne wydarzenia miełay miejsce w roku 1905. Pewnej niedzieli wybuchły tu zamieszki przeciwko niewoli rosyjskiej. Zaraz po mszy, na której sam ksiądz rozpoczął spiewanie patriotycznych pieśni, tłum ludzi wysłuchał płomiennego przemówienia emisariuszy, dzierżących polskie flagi, a następnie ruszył na urząd gminy i szkołę. Tam zdemolowano symbole władzy cara. Wkrótce potem od strony Białobrzgów przybył oddział wojska. Ludzie ukryli sie w domach. Kary za bunt były surowe, ale cel przynajmniej częściowo został osiągnięty - w szkole wprowadzono język polski (podobne bunty miały miejsce w całej Polsce).

Po odzyskaniu niepodległości Stromiec był siedzibą gminy w powiecie radomskim. W roku 1928 powstała czytelni im. Stanisława Stasica, parę lat później Dom Związkowy, a w 1935 r. oddano do uzytku nowy budynek Szkoły Publicznej. Następnie swoje pietno odcisnęła na Stromcu II wojna swiatowa - przejście frontu w 1945 r. spowodowało niemal całkowite jego zniszczenie. Na początku walki z Niemcami prowadziła na tym terenie IX Armia Prusy. W czasie wojny działała tu Armia Krajowa. Wielu mieszkańców wywieziono do obozów. W sumie zginęło wtedy 134 ludzi - ich śmierć upamiętnia kamienny obelisk. Pod koniec wojny, kiedy już Armia Czerwona przekroczyła Wisłę, Stromiec znalazł się na linii frontu. Wieża kościoła była dla Niemców doskonałym punktem obserwacyjnym. Z tego też powodu cała wieś była pod silnym ostrzałem artyleryjskim wojsk radzieckich. Świątynia, trafiona kilka razy cudem ocalała. Nie można tego niestety powiedziać o okolicznych domach. Wieś była w gruzach. Po wojnie jednak odbudowa szła szybko. Stopniowo Stromiec po raz kolejny zaczynał sie rozwijać. Zbudowano budynek Straży Pożarnej, z wieżą obserwacyjną, kinem i biurami dla władz gminy, dwa domy nauczyciela, nowy budynek szkoły, ośrodek zdrowia wraz z apteką, lecznicę weterynaryjną, bank spółdzielczy, mleczarnie, magazyny zboża. Nie wszystkie te budynki istnieja w pierwotnej formie do dziś. Oczywistym jest, ze po upadku komunizmu wiele się zmieniło. Nowy ustrój przyniósł istotne zmiany, pojawiły sie nowe sklepy, bary oraz prywatne zakłady. Na początku lat 90-tych XX w. wyznaczono plac targowy i od tej pory co piątek odbywają sie tu targi. W rocznicę 750-lecia parafii i osady oddano do użytku nowy budynek władz gminy, gdzie mieści się też i poczta.

Wraz z budową obwodnicy Białobrzegów, odnowiono drogę Stromiec - Białobrzegi.

Obecnie Stromiec jest siedzibą władz gminy, wchodzącej w skład powiatu białobrzeskiego. Urząd Gminy mieści się przy ul. Piaski 4, w budynku, jak już wspomniano wcześniej, wybudowanym w 1992 r. z okazji 750-lecia istnienia Stromca.


Na podstawie: "Stromiec - 750 lat osady i parafii" praca zbiorowa, Stromiec 1992; "Stromiec - 750 - lat parafii" ks. Stanisław Makarewicz, Radom 1992.

W dniu 1 września 1939 roku wybuchła II Wojna Światowa. Wkrótce na teren gminy wkroczyły wojska niemieckie. Okupant w dniu 28 listopada 1939 roku wydał zarządzenie „o zarządzie gmin polskich”. Gminy stały się odtąd narzędziem władz okupacyjnych. Według nowych zarządzeń wójt miał zwiększoną władzę, był przełożonym wszystkich urzędników. Miał do pomocy pięciu doradców, których sam powoływał. Wójta mianował starosta i zatwierdzał szef Okręgu. Starosta miał pełną władzę nad wójtem, kontrolował wójta i mógł uchylić każdą jego decyzję lub zmienić jego zarządzenie. „Wójtowi i sołtysi mieli obowiązek dokładnego wypełniania poleceń władz okupacyjnych, byli za to osobiście odpowiedzialni. W trudnych warunkach okupacyjnych ludzie Ci przyjmowali różne postawy. Niektórzy spośród polskich wójtów i sołtysów starali się łagodzić los swych współrodaków z narażeniem własnego bezpieczeństwa; zdarzały się jednak wypadki kolaboracji”. W większości przedwojenni wójtowie i sołtysi pozostali na swoich stanowiskach. Zajmowali się głównie rozdziałem obciążeń kontyngentów na swoim terenie. Były to więc bardzo trudne zadania, łatwo można było się narazić zarówno Niemcom jak i rodakom. Urząd Gminy bywał celem ataków partyzanckich. Być może tak akcja partyzantów spowodowała bezpowrotne zniszczenie akt gminy z poprzednich lat. Partyzanci palili wszystko, nie wnikając czy są to dokumenty kontyngentowe czy archiwa. Obok oficjalnych struktur władz gminnych wyznaczanych i kontrolowanych przez Niemców istniały też struktury polskiego państwa podziemnego. Każda gmina w ówczesnej Polsce miała podziemnego, konspiracyjnego wójta.

W 1933 roku dokonano wielu zmian w funkcjonowaniu gmin wiejskich w Polsce. Według nowej ustawy gminnej  zniesiono Zebranie Gminne, czyli zgromadzenie ogółu gospodarzy z terenu gminy. Uprawnienia zniesionego organu przekazano Radzie Gminnej. Namiastką zniesionego Zebrania Gminnego było Zebranie Gromadzkie. Wprowadzono, bowiem podział gmin na gromady wiejskie, które obejmowały jedną lub kilka wsi. Zebranie Gromadzkie zbierało się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Zebranie Gromadzkie uchwalało uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zastępcę. Wybierało też radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zastępca. Rada Gminy miała obecnie mniejsze uprawienia. Wyboru radnych dokonywało kolegium złożone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym 25 lat (wcześniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynoszącym 30 lat (wcześniej 25).

Wprowadzono dokładnie linię podziału między uprawnieniami władzy uchwałodawczej i wykonawczej. W gminach do 5 000 mieszkańców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. Warto wspomnieć, że w czasach II RP mandat radnego nie wiązał się z żadnym wynagrodzeniem. W nowym ustroju utworzono nieznany wcześniej organ- zarząd gminy. Przejął on część uprawień dawnej Rady Gminy. Zarząd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników. Właśnie zarząd gminy na co dzień sprawował władzę w gminie. Zarząd gminy przygotowywał projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała Rada Gminy w głosowaniu tajnym. Nowa ustawa o samorządzie gminnym stworzyła bardziej rozbudowany aparat urzędniczy- urząd gminy. Poprzednio urząd składał się z kilku osób, sekretarza oraz dwóch- trzech pomocników. Teraz stworzono rozbudowany urząd podzielony na referaty. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć on odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz protokołował posiedzenia Rady Gminy i miał głos doradczy na Radzie. Sekretarz był kierownikiem urzędu gminy, w którym powołano referaty: ogólno -organizacyjny, finansowo -budżetowy, gospodarki komunalnej, administracyjny (zajmujący się sprawami zleconymi przez administrację rządową). Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego. Miał prawa reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe gminy należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu gminy. Wójt był także reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. Wójt, jako organ rządowy działał jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością. Nadzór nad jego działalnością sprawował starosta. Starosta miał prawo zwolnić wójta lub rozwiązać Radę Gminy w przypadkach łamania prawa. Powyższe rozwiązania prawne weszły w życie od początku 1934 roku. Niestety nie zachowały się akta gminy Stromiec z lat trzydziestych XX wieku.

W listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość. Odrodzone państwo tworzono z czterech różnych jednostek państwowych (zabór rosyjski, pruski, austriacki i Królestwo Polskie) o różnych tradycjach, językach urzędowych i różnych ustrojach samorządu. Z zewsząd zagrażali wrogowie. Początkowo władze w Warszawie utrzymały w mocy odrębne dla dawnych zaborów ustroje samorządu lokalnego. W dawnym Królestwie Polskim utrzymano w mocy ustawę o samorządzie gminnym z marca 1864 roku. Zmodyfikowano ją jednak dekretem naczelnika państwa z 27 listopada 1918 roku. Na mocy tych postanowień wójtowie i sołtysi byli jednocześnie funkcjonariuszami państwowymi i przedstawicielami władzy samorządowej. Wybierało ich Zgromadzenie Gminne. Nowym organem była Rada Gminy wybierana także przez Zgromadzenie Gminne na okres 3 lat. Rada przygotowywała wnioski i budżet, zawiadywała majątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urzędników gminnych i wójta. Rada zbierała się przynajmniej raz w miesiącu lub częściej na żądanie, co najmniej 5 członków. Do ważności posiedzeń potrzebowano kworum (połowa składu). Uchwały podejmowano większości głosów. Raz w roku Rada Gminy przedstawiała wyniki swojej działalności na forum Zebrania Gminnego. Wójt gminy reprezentował gminę. Zawierał umowy w imieniu gminy. Dokumenty takie musiały mieć podpis jego i dwóch radnych. Wójt miał do pomocy aparat urzędniczy z pisarzem gminnym (sekretarzem) na czele. Urząd gminy składał się z kilku urzędników: pomocników sekretarza, było ich zazwyczaj dwóch.

Nad działalnością gminy czuwał Wydział Powiatowy w Starostwie Powiatowym. Wybór wójta musiał być przez niego zatwierdzony, podobnie jak wybór sołtysa. Sołtys wykonywał zadania zlecone przez wójta gminy. Wybór sołtysa wymagał zgody Wydziału Powiatowego, ponieważ sołtys był także urzędnikiem państwowym. Ówczesne prawo pochodziło z czasów carskich i było dosyć restrykcyjne. Gdy na przykład sołtys chciał zrezygnować ze stanowiska to Wydział Powiatowy mógł nie wyrazić na to zgody i za uchylanie się od swoich obowiązków oporny sołtys trafiał do więzienia. W 1923 roku rozszerzono uprawnienia Wydziału Powiatowego nad gminą. W przypadku nie uchwalenia budżetu Wydział Powiatowy mógł zarządzić nowe wybory. Dodatkowo wszystkie podatki samoistne (gminne) musiały być zatwierdzane przez władze powiatowe. Brak danych na temat władz gminnych z czasów I wojny światowej (1915-1918). Tuż po zakończeniu wojny i odejściu władz okupacyjnych Zebranie Gminne w dniu 4 stycznia 1919 roku wyłoniło nowego wójta oraz Radę Gminy w myśl dekretu naczelnika państwa z listopada 1918 roku. Na wójta wybrano Antoniego Kieszkowskiego (alias Kierzkowski). Podwójcim został Andrzej Podymnik. Sekretarzem gminy został Paweł Szachowicz, który sprawował ten urząd w latach 1914-1915 i być może również w czasie okupacji. W skład Rady Gminy wybranej 30 kwietnia 1919 roku weszli:

Adam Cieślak

Piotr Kamiński

Stanisław Zjawiński

Władysław Wieteska

Jan Fiołek

Józef Barański

Józef Zagajewski

Jan Żelechowski

Adam Kos

Józef Federowicz

 

Wójt Antoni Kieszkowski zmarł 7 stycznia 1924 roku. W tym samym roku podwójci Andrzej Podymnik (Podymniak) został zwolniony ze stanowiska. Wybrano wtedy nowego wójta gminy Stromiec. Niestety brak danych o tych wyborach.